خلاصه: مهر پیغمبر قدیمترین اثر مهر دربدواسلام ـ قدیمترین اثر مهر پادشاهی دوره اسلام مهرمستند ارغوان (683-690): است، قدیمترین اثر مستند دراین‌باره کتاب نوروزنامه خیام و حکایات ذکر شده درآنست ـ کم است شرح حال پاره‌ای از حکاکان بنام نمونه‌های مصوری از مهرها از قرن سوم تا اول قرن چهارده هجری.

حکاکان و نگین تراشان

از محمد کریم زاده تبریزی

عظمت و زیبائی هنر خط و خوشنویسان بر کسی پوشیده نیست شاید بجرات میتوان گفت ایرانی اول ملتی است که هنر کتابت را بدایره هنر کشانیده و از او زیبائی رویائی ساخته و خودی و بیگانه را مفقون او ساخته است. در هنر خوشنویسی شاید مشکل تر و طاقت فرساتر از حکاکی روی سنگهای سختی مثل عقیق و یشم و در و فلزات نیست زیرا استادان این فن علاوه بر دانستن قواعد خوشنویسی باید در نقرو کندن آن نیز مهارت داشته باشند و چه بسا ممکن است که از چپ بنویسند و حکاکی نمایند این عمل در حقیقت از دست هنرمندی شایسته و استاد تام العیار باید ارائه شود. هنر حکاکی و نقره خطوط روی گل و سنگ و عقیق و یشم و شیشه و فلزات از هزاران سال پیش ایجاد شده و نمونه بارز آن بانواع مختلف در لوحه های گلی که بعنوان سند یا مالکیت ملکی ارائه شده در موزه ها و مجموعه های خصوصی دیده میشود.

با ظهوردین اسلام مهر و نگین جنبه معنوی پیدا کرده و در دست هر صاحب اعتباری و شخصیتی قرار گرفت. قدیمیترین اثر مهر در زمان دین مقدس اسلام همانا مهر پیغمبر(ص) که با سجع محمداً رسول الله بود و در نامه های مکشوفه اخیر پیغمبر اسلام صحت آن مورد تایید قرار گرفت. قدیمیترین اثر مهر پادشاه دورة اسلام مهر ارغون (683 – 690)است که بسر نامه ای که ارغوان به فیلیپ لوبل پادشاه فرانسه نوشته است و سجع آن را مهر بخط چینی و مفهوم آن بقسمی که آبل رموزا خوانده است چنین می باشد (معین الملک و مصلح المله)¹

بمرور مهر و اسامی و سجع های مختلف در انگشتر هر فردی جای گرفته و در گوشه کیسه هر صاحب حرفتی قرار میگرفت تا جائیکه می شود گفت هرکس صاحب مهری بود که در حقیقت برگ شناسائی او محسوب شده و مایه شخصیت او قرار میگرفت.

متاسفانه از شرح حال و احوال این هنرمندان که بنام حکاک و مهر کن مشهور بوده اند با اینهمه آثار نفیس باقی مانده اطلاع زیادی در دست نداریم و اگر کوچکترین اشارتی در کتاب و یا اثر رقم داری که نمایانگر احوال و حتی اسم حکاک باشد بدست آوردیم بمثابه یافتن گنج پربهائی است که بفضل الهی در اختیار گرفته ایم. قدیمیترین اثر مستند که راجع به انگشتری و مهر نوشته شده و در آن از مشخصات و محسنات آن تعریف و توصیف کرده است کتاب نوروزنامه از جمله رسایل حکیم فاضل ایرانی غیاث الدین عمر الخیامی نیشابوری است که از روی نسخه قدیمی در سال 1962 در مسکو چاپ شده و در صفحه 137 آن مطالب مفیدی را راجع به انگشتری بیان کرده است در اینجا مختصری از آن کتاب در مورد انگشتری را جهت اطلاع خوانندگان محترم قرار میدهیم²

انگشتری زینتی است سخت نیکو و بایسته³ انگشت و بزرگان گفته اند نه از مروت باشد که بزرگان انگشتری بدارندو نخستین کسی که انگشتری کرد و با انگشت درآورد جمشید بود و چنین گفته اند بزرگان بی انگشتری چون نوریست بی علم و انگشتری مرانگشت را چون علم است مرمیان را و میان با کمرنیکوتر آید. باز می نویسد: و پیغامبر صلی الله علیه و آله وسلم انگشتری به انگشت اندر آورد و نامها⁴ که فرستادی بهر ناحیتی به مهر فرستادی سبب آن بود که نامه او بی مهرچون سر بی کلاه بود و سر بی کلاه انجمن را نشاید و چون نامه مهر نداردهرکه خواهد بر خواند و چون مهر دارد آنکس خواند که بدو فرستاده باشندو خرمندان گفته اند که تیغ و قلم هر دو خادمان انگشتری ملک اند(شکل 1).

شکل 1- از کتاب نوروز نامه خیام که در سال 1962 در مسکو چاپ شد.

در این کتاب از خواب دیدن اسکندر که در خواب دید جمله جهانیان یک انگشتر شد و بانگشت او درآمد ولی نگین نداشت ارسطاطالیس گفت تو چون شاهی نگین او خواهی بود و چندین حکایت دیگر در باب انگشتر نوشته است. مرحوم مستقیم زاده سلیمان سعدالدین افندی در کتاب خود بنام تحفه خطاطین که در سال 1173 تالیف کرده و در سال 1928 د راستامبول چاپ شده و از کتابهای بسیار نادر در مورد خط و خطاطی است، در صفحه 606 راجع به مهر پیغمبر اکرم ص چنین می نویسد سانحة 4 خاتم مبارک پیغمبر ع که روی نقره در سه سطر محمد رسول الله نوشته شده است⁵ در سطر اول الله در سطر دوم رسول در سطر سوم محمد که در حک و خط آن نیز معجزه ای نهفته است و آن این است که مثل مهرهای امروزی که بعد از انتقال روی کاغذ باید خوانده شود باید بعکس حک گردد تا درست خوانده شود بلکه حک روی مهر پیغمبر نیز راست بود و در موقع اثر گذاشتن روی کاغذ نیز مستقیم و قابل خواندن بوده است و معکوس دیده نمیشود⁶.

تعویذ انس و جان که د راو اسم اعظم است نقش محمد است که بر این فّض خاتمست ترکیبات مهر سایر خلفا درمسامرات شیخ اکبر و صبح اعشای قلقشندی نوشته شده و معلوم است که پیغمبر اکرم ص یک دفعه برای آل اکیدر دستور نوشتن امان نامه ای فرموده که خاتم مبارک معاً اثر انگشت مبارک را تصریح نموده است. و لازم است گفته شود اگر چه مهر سلیمانی (لااله الاالله محمد رسول الله) نوشته شده برای حضرت صفی الله یکی از پنج شیئی اهدا شده از جنت است که یکی حجرالاسود2عصای موسی3 عود بخور4 اوراق تین5 مهرامانتا محفوظ شده است⁷. حال میپردازیم بشرح احوال حکاکانی که احوال آنها در کتابها و نوشته ها بدست آمده است. امیر مسعود سپهرم در ص 523 کتاب تاریخ برگزیدگان ایران و ادب راجع به محمد طاهر حکاک، حکاک معروف دوره ناصری که در حقیقت استاد اجل و هنرمندی بی نظیر در امور حکاکی و مهر کنی بود چنین می نویسد. حاج آقا محمد طاهر در حدود سال 1264 یعنی اواخر سلطنت محمد شاه و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه قاجار زندگی می کرده وی اصلاً اصفهانی بود ولی هم در تهران و هم در اصفهان اقامت داشته است تا بالاخره در90 سالگی در اصفهان فوت کرده و در همانجا مدفون شده است. فرزند وی حاج محمد حسن و نواده هایش یکی میزا نصرالله و دیگری میرزا اسدالله و سومی میرزا اسماعیل صدر القراء نیز بشغل اجدادی خویش مشغول بوده اند وی فرزند دیگر نیز بنام علی داشته که گویا حکاکی نمیدانسته است مرحوم عبدالله مستوفی در کتاب تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه می نویسد: میرزا نصرالله نواده آقا محمد طاهر که بشغل اجدادی خویش یعنی حکاکی مشغول بود در اواخره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار شاگرد میرزا رضای کلهر خوشنویس بود و از او تعلیم خط می گرفته است.

اخلاف حاج آقا محمد طاهر حکاک با نام خانوادگی ظاهری حکاک در تهران بسر می برند میزا اسماعیل صدر القراء نوادة وی از قاجاریان مشهور قرآن مجید و بسیار مشهور بوده است⁸ (شکل 2).

شکل 2- میرزا اسمعیل صدرا القراء

 از خط رقم دار مرحوم آقا طاهر در جائی ندیده ام فقط در مجموعه آثار خطی اینجانب قطعه خط زیبای نستعلیق درشت است که رقم یا محمد یا طاهر را دارد چون تاریخ ندارد نمی شود تاریخ قطعی برای او تصور کرد ولی از حالت کاغذ و سیلاب خط و پختگی بزمان و رقم آقا طاهر می شود تطبیق نمود. از مهرهای رقم دار او کم دیده ام ولی مهرهای بی رقم او به ندرت در بین اشخاص دیده میشود ارزش مهرهای عقیق آقا طاهر بسیار زیاد بوده و در حراجی که در بهمن ماه سال گذشته در یکی از گالریهای معروف تهران تشکیل یافته بود انگشتر عقیق با خط نستعلیق غبار گویا رقم دار بقیمت بالاتر از صد هزار تومان بفروش رفت. دیگر در مورد حکاکان در صفحه 551 فرصت شیرازی در کتاب خود می نویسد: جناب ملا علی ملقب به بقا در حکاکی مهر و اسم و انگشتری و نشان کمال قدرت و تسلط را دارد هم بر روی عقیق و امثاله نقش میکند هم برروی فلزات و مهرهای منگنه رنگین و بیرنگ را که خطش بر جسته باشد نیز در کمال استادی عمل میآورد از شیوه ها شیوه میر عماد را پذیرفته و از جانب قدسی تعلیم گرفته است. حاج میرزا حسن حکاک- شادروان دکتر بیانی در صفحه 137 جلد 2 کتاب آثار و احوال خوش نویسان چنین می نویسد برادر حاج میرزا حسین حکاک و از خویشاوندان محمد طاهر حکاک معروف است از مردم شیراز و معاصر ناصرالدین شاه قاجار بود در خط نستعلیق و نقل و تقلید خطوط و حک مهر و نقاری و کتیبه نگاری و ترتیب سجع مهر و طغرا سازی مانند برادرش دست قوی داشت و هنگام تالیف کتاب المآثر و الآثار (1306) در گذشته بود. حاج میرزا حسین حکاک – شادروان دکتر بیانی در صفحه 151 جلد دوم کتاب خود چنین می نویسد:‌برادر حاج میرزا حسن حکاک سابق الذکر و از بستگان محمد طاهر حکاک شیرازی معروف است اصلاً شیرازی است که بآذربایجان رفت و مدت چهل سال در تبریز زندگی کرد در خط نستعلیق و نقل و حک و نقر و کتیبه نگاری و سنجع و طغرا سازی و ترکیب بندی در عصر خود بی نظیر بود. در المآثر و الآثر آمده که مهر ناصر الدین شاه و بسیاری از شاهزادگان و رجال بدست او حک شده است و آنچه پول در دورة وی ضرب شده سر سکه آنرا او کنده است و لقب حکاک باشی با فرمان بنام او صادر گردیده است بسن هشتاد سالگی بسال 1290 در تبریز در گذشت. میرزا محمد علی حکاک – شادروان دکتر بیانی در صفحه 792 جلد سوم کتاب خوش نویسان خود بروایت از هفت قلمی می نویسد که شاگرد میرزا محمد علی بن خیرالله آتی الذکر است. مردی خوش طلعت و خوش محضر و در مهر کنی در عصر خود بی عدیل بود و قطعات جلی را خوش می نوشت علاوه بر نستعلیق ثلث و نسخ و ریحان را نیز نیکو می نوشت. میرزا نصرالله – شادروان دکتر بیانی در صفحه938 جلد 3 چنین می نویسد: نواده محمد طاهر حکاک معروف بود و خود وی نیز حکاکی میکرد در خط نستعلیق شاگرد میرزا محمد رضای کلهر بود و شیوه میرزا را در حکاکی او وارد کرد پس از چهار پنج سال که نزد میرزا مشق کرد در گذشت. مولانا قانعی قزوینی – در صفحه 272 تحفه سامی به تصحیح آقای همایونفرخ چنین نوشته است. مولانا قانعی قزوینی به حکاکی مبادرت می کند و گاهی بگفتن شعر می پردازد این مصرع از اوست.

                 سرم زباده عشق تبی دگر گرم است.                   مرا خبر ه ودر شهر این خبر گرم است                  

سراجای حکاک – در صفحه 143 تذکره نصر آبادی می نویسد:

سراجای حکاک در فن مذکور مانند نداشت آخ عمر هیچ عینک نمی گذاشت از دست و قلم خط می کشید که بنیاد شهرت خوشنویسان را بر می افکند قطع نظر ازاین بسیار درویش و ملایم و پرهیز کار بود در اصفهان برحمت خدا رفت این بیت از اوست.

             از گریه بهر جا که گذشتیم چمن شد                     وزضعف بهر جا که نشستیم وطن شد

میرزا علی محمد حکاک – فرصت شیرازی در صفحه 551 کتاب خود می نویسد : جناب میرزا محمد علی در حکاکی هنرمند است و در این فن بی نظیر و مانند مشالالیه میرزا محمود مذهب باشی را برادر است و بصنعت خویش مشتهر . در کتاب خطی نفیس و بزرگ بابعاد 50×30 سانتی متر با تذهیب و سه مینیاتور و خط نستعلیق دودانگ زیبا که جزو بهترین کتابهای خطی مجموعه اینجانب است در آئین نگین پادشاهی بسال 999 و به انشای شیرین آن زمان در هند و معرفی چند استاد حکاک که حائز اهمیت می باشد چنین می نویسد. اورنگ نشینی (مقصود مهرکن) کار پردازی کرد وبر گرد سطح فولادی نام نیاکان والا تا صاحب قران بخط رقاع نگاشت و سپس تنها قدسی اسم بخط تعلیق چهره افروز گردانید و بگرد نام اقدس این بیت نقش پذیرفت.

                 راستی موجب رضای خداست                   کس ندیدم که گم شد از ره راست

و نگین مهر دوم از نو برساخت پس از آن مولانا (علی احمد دهلوی) در نگارش آن سحر پردازی نمود که فرمان منشی بدو اعتبار گیرد و برای احکام دیگر چهار گوشه مهر به الله اکبر جل جلاله نقش پذیرگشت و بجهت شبستان کارها مهر خاص جدا نامزد شد برای ختام فرامین مهر جدا گانه برساختند و صورتی چند نگارش یافت. (مولانا مقصود هروی) در رقاع و نستعلیق و در عیار شناسی درست بینی داشت و (مولانا ابراهیم) در عقیق نگاری شاگرد برادر خود (شرف هروی ) است لیکن کار از باستانی اوستادان در گذرانید و رقاع و نستعلیق او از کارنامه خوش نویسان جدا نتوان ساخت لعل های گران ارج شاهنشاهی بنقش لعل جلالی آرایش دادة اوست. (مولانا علی احمد دهلوی) – فولاد را کسی برابر او نیارست و خط شناسان او در این صفت بیهمتای روزگار دانند و از نگارش استاردی برسازند غیر از تعلیق خطوط به والا پایگی رسانید ولیکن نستعلیق را بس دلفریب آراید و این پیشه را از پدر خود (شیخ حسین) برگرفت. و از دیدکار کرد مولانا مقصود گشایش یافت و از همه در گذانید. حال که عده ای از استادان مهرکن و حکاک را شناختیم سجع مهرها و حکایات و روایات مختلفی که در این باره جمع آوری شده است بعرض خوانندگان علاقمند می رسانم. در مجله سخن شماره 3 بسال 1331 راجع بیک سجع مهر هندی چنین می نویسد: یک راجه ازیک حکاک شیرازی که گذارش بهند افتاده و کارش بسختی کشیده بود خواست که از او مهری بسازد و در سجع مهری که یک بیت شعر باشد نام شاه و بانوی او ودامادش و وزیرش(میزامیا) و غلام مخصوصش (مبارک) و خانه اش (گرمه) و درخت سنجدی را که در جلو طالار بارش بود با یک آیه قرآن همه را بگنجاند سجع مهری که حکاک تعبیه کر این بود:

                داماد شاه وبانو میرزا میا مبارک                گرمه درخت سنجد قل اوحی تبارک    

از حکاکان و مهر کن های متفرقه که بنحوی اسمی از آنها شنیده ام . یکی میرزا اسماعیل بود که باو اسماعیل سیاه می گفتند و از سال 1260 الی 1280 بشغل نگین تراشی و مهرکنی اشتغال داشته و در این کار استاد بود بهترین مهرهای این دوره از کارهای او می باشد. دیگر میرزا عباس که آدم بلند قد و آبله رو بود او خط نستعلیق را بسیار خوب می نوشت فرد مؤمن و شخص محترمی بود گویا مهر مخصوص احمدشاه و رضاشاه کبیر را او نقر کرده است در بین مهرهای مجموعه اینجانب از کارهای میرزا عباس موجود می باشد. در بین دویست و چند مهر و نگین وادعیه اغلب چپ نویس و راست نویس و عقیق و در حدود 10 تائی شیشه و در و مهر برنجی که جزو مجموعه مهرهای خطی اینجانب است چند نمونه درج می گردد:

1-   مهرعقیق سه پوست بخط کوفی گویا قرن سوم یا چهارم هجری است که تمام سورة (قل هو الله احد) را در بردارد خط کوفی بسیار زیبا و استادانه است و از مهرهای با ارزش مجموعه است.

2-    مهر درخشنده گوهر خانم شانزدهمین دختر فتحعلی شاه بوده و در تاریخ عضدی صفحه37 راجع باو چنین می نویسد: درخشنده گوهر خانم که از بنات سلطنت و دختر زلیخا خانم ترکمانیه بود زن میرزا اسمیل خان پسر میرزا خانلر حلال خوار است مازندانی و منشی الممالک است سجع مهر او بدین شکل قرائت نموده ام.    طالع ز آسمان شهنشاهی اخترم                          آزرم آفتاب درخشنده گوهرم

خط نستعلیق زیبا بتاریخ 1231 حتما اثر حکاکان معروف دوره فتحعلی شاه می باشد.

3-   یکی از مهرهای دوره صفویه بوده و شعر سجع آن چنین است:

           زمشرق گر بمغرب گر امام است                  علی وآل ما را تمام است

4-   مهر مخبر السلطنه وزیر علوم که دارای خطی بسیار زیبا می باشد.

5-    مهر ضیاء الدوله تاریخ 1298 دارای خطی بسیار خوش و استادانه است.

6-    مهر مخبرالسلطنه که بنوع دیگری حکاکی شده و واقعاً خوش خط است.

7-    مهر امین السلطان .

8-    دو مهر امین الملک که هر دو از مهرهای میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم دوره ناصری است.

9-    مهریست خوش خط بنام محمد علی.

10-        مهری دولتی است زیرا شیرو خورشید دارد ونوشته مجلس تجارت آذربایجان 1290.

11-        یکی از مهرهای بسیار خوش خط دوره فتحعلی شاه ، با سجع شاهین قلجی امام وردی یعنی (شمشیر پادشاه امام وردی) گویا مهر یکی از سرداران یا افسران بوده است.

12-        مهر با خط و کتابت قرن دهم هجری شاید مهر عبدالله صیرفی خطاط آن دوره باشد با سجع آبا الکتاب عبدالله صیرفی و یا سجع دیگری است که من نتوانستم بخوانم.

{bmc 189-42-1.bmp}

{bmc 189-39-1.bmp}

شکل 4

شکل 3

حال می پردازیم به اشاره اثرات مهر که درمیان اسناد- فرامین – عقدنامه وقف نامه – خرید و فروش و سایر آثایکه در آرشیو خصوصی اسناد اینجانب بایگانی شده است. قدیمیترین اثر مهر برروی فرمان سه متری بتاریخ 900 هجری بوده و بمرور ادامه پیدا میکند تا به اسناد و مدارک جدیدتر یعنی دوره احمدشاه میرسد این اسناد خاوی ده ها هزار اثر از نگین و مهر پادشاهان و شاهزادگان و رجال است که مختصری از آنها با ارائه سجع مهر در مجله وزین بررسی های تاریخی در شماره های مختلف چاپ و منتشر شده است درمیان این آثار که انشاءالله در فرصت های بعدی ارائه خواهیم داد اثر مهر روزبهان – شیخ لطف الله و سایر علمای دینی از پادشاهان شاه اسماعیل – شاه عباس کبیر – شاه صفی – شاه طهماسب – شاه سلطان حسین – نادر شاه – کریم خان زند – آقامحمد خان – فتحعلی شاه – محمد شاه – عباس میرزا – ناصر الدین شاه الی احمدشاه تقریباً اثر مهر نصف ولیعهدها و شاهزادگان رجال و نخست وزیران از قبیل نشاط – امیرکبیر – آقاخان نوری از هنرمندان اثر مهر آقا نجف ـ علی محمد صفا – وقار – موجود می باشد که ارائه لیست آنها باعث آزردگی خاطر خوانندگان محترم قرار میگیرد در خاتمه با اشاره به دو اثر مهر بزرگ که واقعاً در حد خود شاید همتا نداشته باشد ویا اینکه من ملاحظه نکرده ام مطلب را بپایان میرسانم. اثر اول مهر مقدس روضه متبرکه است که با سجع (شکل 3). گلی که یک ورقش آبروی به چمن است نشان خاتم سلطان دین ابولحسن است در سال 1247 بنام حسنعلی خان که به خادم کشیک رابع روضه متبرکه سرافراز گشته است. اثر دوم مهر دایره شکل بخط نستعلیق زیبا از یک فرمان هندی است بنام نظام الدوله آصف جاه بهادر جنگ به تاریخ 1229 که در بالای فرمان ثبت شده است (شکل4) این دو اثر بعلت هنر و استادی در حکاکی و عظمت و بزرگی مهر از مجموعه آرشیو اسناد اینجانب انتخاب وچاپ گردید امیدواراست مورد توجه خوانندگان قرار گیرد. از طرفی یک صفحه عکس از مهرهای متنوع شاید اثر هنر یک حکاک که در یک جا عکس گرفته شده است جهت ختم مقال عرضه می شود(شکل 5). امید است این مختصر نوشته فتح بابی گردد که علاقمندان و هنر دوستان در این زمینه قلم فرسائی نموده و این رشته را بمقام والای هنری خود ارتقاء دهند .

شکل 5

پاورقی

1-    این نظام را مردم اسرائیل بوجود آورده و در اختیار پادشاهان ساسانی قرار داده بود.

1 – تمام مطالب درمورد مهر ارغون از صفحه 2 کتاب ارزنده مهرها و طغراها و توقیع های پادشاهان ایران تألیف فاضل ارجمند آقای دکتر جهانگیر قائم مقامی می باشد.

2-    این کتاب حالیه جزو کتابهای چاپی کتابخانه اینجانب بوده و چون تاریخ کتابت معلوم نیست از مراحل سیلاب خط و نوع کتابت می شود حدس زد که تاریخ ختم کتاب بین 750 تا 800 هجری قمری باید باشد.

3-     یعنی شایسته

4-     نامها = نامه ها.

5-     خوشبختانه در سالهای گذشته که اثر مهر و نامه پیغمبر پیدا شد و سجع مهر پیغمبر ع که محمد رسول الله باشد درست از آب در آمد.

6-     گفتار مرحوم مستقیم زاده در این مورد صحیح بنظر نمیرسد.

7-     یک عکس رنگی ازنامه پیغمبر ع که به مهر نبوت ممهور شده و در پشت جلد یکی از مجلات عربی چاپ شده بود در اختیار دارم که در فرصت مناسب اقدام بچاپ آن خواهیم نمود.

8-     در سال 1340 که اینجانب بشغل آموزشی مفتخر بودم خانم فاضله محترمی بنام خانم طاهری که سمت بهداشتی مدارس را داشت صحبت از محمد طاهر حکاک شد ایشان اظهار داشتند از فامیل طاهری بوده و گویا از نوادة ایشان بودند عکس ارزنده مرحوم میرزا اسماعیل صدر القراء را که در اینجا ملاحظه میفرمائید به بنده مرحمت فرمودند که امروز پس از گذشت 16 سال در معرض دید پژوهندگان این هنر قرار می گیرد.